Middeleeuws dierenboek
Middeleeuws dierenboek : het bestiarium
'Le bestiaire', het middeleeuws dierenboek 'het Bestiarium', werd ook wel le "Livre des natures des animaux" genoemd.
Het had in eerste instantie als doel op een eenvoudige manier de Christenmoraal te onderwijzen.
Naar de traditie van de 'Physiologus', worden dieren in het Bestiarium gepersonifieerd en er worden gevoelens en karakters aan de dieren gegeven die vergelijkbaar zijn met die van de mens, zodat dit als voorbeeld kon dienen om preken te illustreren.
Bestiaria waren gebaseerd op het idee zoals dat in Genesis verteld wordt, dat wil zeggen er bestaat een hiërarchische relatie tussen alle wezens die door God geschapen zijn, en de Mens staat daarin bovenaan : Boethius vergelijkt in zijn beroemde 'Consolation de Philosophie', een van de meest gelezen teksten in de Middeleeuwen, de mensen op deze manier met de dieren, afgedwaald van het Goede.
Het 'personage' de ezel Fauvain, die het toppunt bereikt had van de wereldlijke en kerkelijke macht, verbande de auteur door zijn tong tegen hem uit te steken.
Bestiaria verschijnen in Engeland in de XIIe eeuw, bestemd voor de aristocratie. Daarna verspreiden ze zich in het Noorden van Frankrijk en in Normandië. De Bestiaria in het Latijn zijn bestemd voor de geestelijken; de Bestiaria in het Frans voor de leken. Veel schrijvers grepen dit genre aan om spirituele, filosofische of ridderlijke bestiaria te schrijven.
Bestiaria in het Latijn beginnen altijd met wilde dieren en in het bijzonder de leeuw. Daarna komen de huisdieren, dan de kleine dieren, zoals mieren, vogels, insecten, monsters en wormen.
De Franse Bestiaria beginnen meestal met de leeuw, en gebruiken verschillende categorieën dieren door elkaar om een Bestiarium van Christus te vormen.
De manuscripten zijn geïllustreerd, en de iconografie moet aan strikte codes voldoen. De naam van het dier wordt vergezeld van een beschrijving van zijn voornaamste karaktertrekken met een geïllustreerde weergave; want volgens Richard de Fournival heeft een geheugen twee deuren, namelijk de ogen en het gehoor; en achter elke deur loopt een weg die daarheen leidt, namelijk de prent en de woorden.
De verzameling fabels in het Frans danken hun naam "Isopets" aan de beroemde Griekse slaaf Aesopus die al fabels schreef, zelfs al is hun voornaamste bron de Romulus in het Latijn. Ver vóór Jean de La Fontaine, is het bestiarium van fabels al helemaal verankerd in de Franse cultuur.
Dieren zijn in de Middeleeuwen overal aanwezig in het dagelijks leven : wilde dieren, meer of minder gevaarlijk zoals de beer, de wolf, het everzwijn, het hert ; vissen, uit de rivier of uit de eigen kweekvijver, zijn een belangrijk onderdeel van het luxe voedsel; kippen en andere boerderijdieren; gezelschapsdieren van soldaten, boeren, jagers of van de dames, zoals paarden, ezels, honden, genetkatten, en, na de Kruistochten, ook de gewone kat.
Het samenleven van mens en dier geeft soms problemen, en er zijn vele voorbeelden bekend van vervolgingen voor plunderingen, diefstal en moord.
Vanaf de XIe eeuw wordt er veel bos gekapt waardoor het bosoppervlak kleiner wordt, en daarmee wordt tegelijkertijd de landbouwgrond en de dierenfokkerij uitgebreid. In 1394 worden er in Parijs meer dan 30 000 runderen geslacht, bijna 20 000 kalveren en 100 000 schapen. Schapen zijn een essentieel onderdeel in de middeleeuwse samenleving: men gebruikt het vlees, de wol (textiel wordt een economische waarde voor Vlaanderen en Italië), de uitwerpselen voor de mest, maar ook de huiden, waarvan leer wordt gemaakt maar vooral perkament dat onontbeerlijk was voor het maken van boeken tot in de loop van de XIXe eeuw.
In de Middeleeuwen bestonden er verhandelingen en verdragen die gewijd waren aan het fokken van huisdieren, zoals het Ruralium commodorum opus de Pierre van Crescent (begin XIVe eeuw) of het verdrag De l’état, science et pratique de l’art de bergerie, van Jean de Brie (rond 1379), evenals enkele kookboeken zoals le Viandier, dat lange tijd toegeschreven is geweest aan Taillevent, de kok van Charles VI.
Pas in 1375 verschijnen de eerste realistische afbeeldingen van de Natuur, in het werk van Guillaume de Machaut met illuminatie, 'boekverluchting' (versieringen), van de Meester le "Maître de la Bible de Jean de Sy".
Het voorbeeld van de haan kan ook gebruikt worden om bepaalde kerkvoogden aan te wijzen aan wie God de intelligentie toebedeelt, maar die vanuit deze gave Gods niets vervullen. Andere zijn uitermate simpel en ongecultiveerd, die als een haan op de stok van de regering zitten, dat wil zeggen op de katheders van de hoogwaardigheidsbekleders. Ze bezetten wel de zetel, maar kennen niets van de verplichtingen die dit priesterschap met zich meebrengt. Zij zetelen in stilte, vullen hun zakken maar leiden niet de geëngageerde massa onder hun verantwoordelijkheid mee om te grazen in de eeuwige weiden der waarheid.
"Dat elk van hen aandachtig mag wezen, degene die de wijsheid heeft ontvangen maar die niet Gods woord aan het volk preekt, en degene die zwijgt omdat hij niet weet wat te zeggen, uit angst dat hij net als de haan van zijn stok valt." Hugues de Fouilloy, Traité des oiseaux.
De selectie van de volgende afbeeldingen middels hun thema's is in overeenstemming met de Franse kunst en de poëzie die op deze site staan, net als bij le 'Bestiaire' van Apollinaire, geïllustreerd door Raoul Dufy.
-
Le renard -
Le roman de Fauvel -
Le roman de Renart -
Le lion -
Du taureau au bœuf -
De l'ours au mouton
Accueil: Middeleeuws dierenboek
Vertaling Vivienne Stringa